مقالات
ایمونوفنوتایپینگ با فلوسایتومتری
آذر
چرا این آزمایش ؟
انجام آزمایش ایمونوفنوتایپینگ با فلوسایتومتری برای کمک به تشخیص و طبقه بندی بیماری هایی نظیر لوسمی (leukemia) یا لنفوم (lymphoma) ، کمک به درمان؛ کمک به تعیین پیش آگهی؛ برای شناسایی و ارزیابی سلولهای سرطان خون یا لنفوم که پس از درمان یا عود بیماری باقی می‌مانند.
این آزمایش باید در چه زمانی انجام شود؟
هنگامی که علائم و نشانه‌هایی دارید که یک پزشک فکر می‌کند ممکن است به دلیل سرطان خون یا لنفوم باشد. برای کمک به طبقه بندی انواع لوسمی یا لنفوم، شناسایی گزینه‌های درمانی و پیش بینی دوره احتمالی بیماری؛ برای ارزیابی این که آیا دوره درمان موثر بوده است یا تشخیص بیماری که پس از گذشت دوره درمان باقی مانده یا عود می‌کند.
چه نمونه ای مورد نیاز است؟
نمونه خون وریدی یا نمونه مغز استخوان ممکن است از استخوان لگن توسط یک پزشک آموزش دیده مراقبت‌های درمانی و بهداشتی (آسپیراسیون مغز استخوان( یا بیوپسی Biopsy)) جمع آوری شود. گاهی اوقات، یک نمونه بافتی، مانند نمونه یک غدد لنفاوی با استفاده از بیوپسی یا آسپیراسیون با سوزن ظریف
(fine needle aspiration یا FNA) به دست می‌آید. نمونه‌های مایع بدن از طریق جمع آوری مایع در یک ظرف یا با وارد کردن یک سوزن به داخل حفره بدن و بیرون کشیدن بخشی از مایع با سرنگ به دست می‌آیند.
آیا آمادگی خاصی برای این تست لازم است؟
هیچ آمادگی خاصی برای انجام این تست لازم نیست.
چه چیزی در حال آزمایش است؟
ایمونوفنوتایپینگ توسط فلوسایتومتری یک روش آزمایشگاهی است که وجود یا عدم وجود مارکرهای گلبول سفید (WBC) به نام آنتی ژن را تشخیص می‌دهد. این آنتی ژن‌ها ساختارهای پروتئینی هستند که روی WBC یا درون آن‌ها یافت می‌شوند. گروه‌بندی‌های خاصی از این آنتی‌ژن‌ها معمولاً بر سطح یا درون سلولهای WBC وجود دارند و منحصر به انواع سلول‌ها و مراحل بلوغ سلولی هستند. علاوه بر این، الگوهای خاصی از آنتی ژن‌ها روی سلولهای غیر طبیعی که در لوسمی‌ها و لنفوم‌ها دیده می‌شوند، وجود دارد.
ایمونوفنوتایپینگ فلوسیتومتری ممکن است در کمک به تشخیص، طبقه بندی، درمان و تعیین پیش آگهی این سرطان‌های سلولهای خونی مفید باشد.
لوسمی‌ها و لنفوم‌ها توسط یک گلبول سفید غیر طبیعی ایجاد می‌شوند که شروع به تقسیم غیر قابل کنترل می‌کند و کپی‌های متعددی را از خود می‌سازد (کلونال اکسپنشن). سلولهای غیر طبیعی رشد می‌کنند اما با عفونت‌ها مبارزه نمی‌کنند یا عملکردهای دیگری مانند WBCهای طبیعی را انجام نمی‌دهند. آن‌ها با سرعت طبیعی نمی‌میرند، بنابراین در مغز استخوان، غدد لنفاوی یا سایر بافت‌ها تجمع می‌یابند. این سلول‌ها با افزایش تعداد سلولهای غیر طبیعی در مغز استخوان، ممکن است از بین بروند و از تولید گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاکتها جلوگیری کنند و در نهایت سلولهای غیر طبیعی نیز در خون آزاد شوند. با افزایش تعداد سلولهای غیر طبیعی در یک گره لنفاوی، اندازه غدد لنفاوی افزایش می‌یابد. گاهی اوقات لنفوم، خون و یا مغز استخوان را نیز درگیر می‌کند.
در سرطان خون یا لنفوم ، آزمایش‌های معمول مانند شمارش کامل خون (complete blood count یا CBC) و میزان تمایز یافتگی WBC (WBC differential) ممکن است افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون را با غلبه یک نوع نشان دهد. این آزمایشات ممکن است نشان دهنده لنفوم یا لوسمی باشد اما به طور کلی برای تایید تشخیص و شناسایی نوع خاصی از لوسمی یا لنفوم به اطلاعات بیشتری نیاز است.
فلوسایتومتری ایمونوفنوتایپینگ ممکن است بر روی نمونه‌های خون، مغز استخوان یا سایر نمونه‌ها برای ارائه این اطلاعات اضافی انجام شود. این روش می‌تواند سلولهای طبیعی و همچنین سلولهای غیر طبیعی را که الگوی نشانگرهای آن‌ها معمولاً با انواع خاصی از لوسمی و لنفوم دیده می‌شوند، شناسایی کند. همچنین می‌توان از نتایج برای پیش بینی میزان تهاجمی بودن سرطان و یا پاسخ به یک روش درمانی خاص استفاده کرد.
اکثر آنتی ژن‌هایی که فلوسیتومتری ایمونوفنوتایپینگ تشخیص می‌دهد با شماره CD (clusters of differentiation یا cluster designation) شناسایی می‌شوند. اعداد CD نشان دهنده یک قرارداد نام گذاری است که بر اساس اجماع بین المللی است. در حالی که بیش از 350 آنتی ژن شناسایی شده اند و دارای یک شماره CD منحصر به فرد هستند، تنها تعداد کمی از آن‌ها به طور معمول استفاده می‌شوند.
این مطلب را هم بخوانید: فلوسایتومتری
سوالات رایج
آزمایش چگونه استفاده می‌شود؟
ایمونوفنوتایپینگ فلوسیتومتری در درجه اول برای کمک به تشخیص و طبقه بندی سرطان‌های سلولی خون (لوسمی‌ها و لنفوم‌ها) و کمک به هدایت روند درمان آن‌ها استفاده می‌شود. این روش ممکن است در پیگیری شمارش کامل خون (CBC) و تمایز یافتگی WBC که افزایش تعداد لنفوسیت‌ها یا وجود سلولهای خونی نابالغ یا سایر تعداد سلولهای غیر طبیعی را نشان می‌دهد، استفاده شود.
فلوسایتومتری ایمونوفنوتایپینگ ممکن است به اهداف زیر نیز مورد استفاده قرار گیرد:
• پیش بینی میزان تهاجمی بودن سرطان
• برای پیش بینی این که آیا سرطان به روش درمانی خاصی پاسخ می‌دهد یا خیر.
• برای کمک به تعیین اینکه آیا درمان لوسمی یا لنفوم موفقیت آمیز بوده است یا خیر.
• برای تعیین اینکه آیا بیماری علیرغم درمان باقی مانده است (بیماری باقی مانده یا residual disease) یا پس از درمان موفقیت آمیز عود کرده است (بیماری عود کننده یا recurrent disease)
کاربردهای دیگری از این آزمایش وجود دارد که کمتر رایج هستند اما در این مطلب به آن‌ها پرداخته نشده است.
این آزمایش در چه زمانی درخواست داده می‌شود؟
فلوسایتومتری ایمونوفنوتایپینگ ممکن است زمانی درخواست شود که تعداد لنفوسیت‌ها (یا گاهی اوقات افزایش نوع دیگری از گلبول‌های سفید خون)، کم خونی، کاهش تعداد پلاکتها، یا گلبول‌های سفید نابالغ که به طور معمول در خون دیده نمی‌شوند را داشته باشید. این‌ها ممکن است اولین نشانه سرطان سلول خونی احتمالی باشند.
آزمایش ممکن است زمانی انجام شود که علائم و نشانه‌های لوسمی و لنفوم را داشته باشید، اگرچه ممکن است در اوایل بیماری غیر قابل توجه، خفیف یا غیر اختصاصی باشند.
نمونه‌هایی از علائم و نشانه‌های سرطان سلول خونی عبارتند از:
• احساس خستگی یا فرسودگی، ضعف
• کاهش وزن یا اشتهای بی دلیل
• تنگی نفس در حین فعالیت بدنی عادی
• پوست رنگ پریده
• خونریزی یا کبودی آسان
• تب
• درد استخوان و مفاصل
• بزرگ شدن غدد لنفاوی، طحال، کبد، کلیه‌ها و یا بیضه‌ها
• سردرد
• استفراغ
• تعریق شبانه
همچنین ممکن است این آزمایش ها پس از درمان لوسمی یا لنفوم، نیز انجام شود.
نتیجه این تست چه چیزی را نشان می‌دهد؟
یک پاتولوژیست – اغلب متخصص در مطالعه بیماری‌های خونی و یا سرطان‌های سلولهای خونی (یک هماتوپاتولوژیست) – نتایج حاصل از شمارش کامل خون (CBC)، تمایز یافتگی، اسمیر خون (blood smear)، یافته‌های مغز استخوان و ایمونوفنوتایپینگ فلوسیتومتری و همچنین سایر آزمایشات به منظور ارائه یک تفسیر تشخیصی را در نظر می‌گیرد. یک گزارش آزمایشگاهی معمولاً شامل نتایج خاصی از آزمایش‌ها و همچنین تجزیه و تحلیل معنای آن نتایج است.
مارکرها (آنتی ژن‌ها) که بر روی سلول‌ها وجود دارند، همان طور که توسط ایمونوفنوتایپ فلوسیتومتری شناسایی می‌شوند، به شناسایی سلولهای موجود کمک می‌کنند. یک سلول طبیعی الگویی از آنتی ژن‌ها را نشان می‌دهد که با نوع و بلوغ سلول ارتباط دارد. (سلولهای خونی معمولاً در مغز استخوان بالغ می‌شوند و زمانی که بالغ یا تقریباً بالغ می‌شوند به گردش در می‌آیند.) نتایج حاصل از ایمونوفنوتایپ شما با الگوی آنتی‌ژن‌های سلولهای «طبیعی» و همچنین با الگوهایی که با غیر طبیعی بودن سلول‌ها (به عنوان مثال، سلول‌هایی که دارای لوسمی و لنفوم هستند) مرتبط هستند، مقایسه می‌شوند.
پزشک شما نتایج ایمونوفنوتایپینگ فلوسیتومتری را همراه با سابقه بالینی، معاینه فیزیکی، علائم و نشانه‌ها و همچنین نتایج تمام آزمایش‌های آزمایشگاهی برای کمک به تشخیص در نظر می‌گیرد.
شرایط هر فرد منحصر به فرد خواهد بود. شما ممکن است آنتی ژن‌های خاصی داشته باشید (یا فاقد آن‌ها باشید) که معمولاً دیده می‌شوند اما هنوز ممکن است نوع خاصی از لوسمی یا لنفوم در شما تشخیص داده شود.
موارد زیر نوعی مثال هستند:
• خون یک کودک بزرگتر یا یک فرد بالغ به طور معمول حاوی برخی از سلولهای B بالغ است اما سلولهای B نابالغ در حال گردش معمولا وجود ندارند.
• سلولهای B بالغ و نابالغ معمولاً از نظر CD19 مثبت هستند.
• سلولهای B بالغ معمولاً برای CD20 مثبت هستند اما برای CD34 منفی هستند. CD20 مارکر بلوغ و CD34 مارکر عدم بلوغ است. در واقع، این دو نشانگر معمولاً با هم بیان نمی‌شوند.
• حال، اگر یک فرد بالغ دارای تعداد کمی سلول B بالغ باشد اما تعداد زیادی سلول B نابالغ نیز داشته باشد که برای CD19 مثبت هستند (به یاد داشته باشید، CD19 یک نشانگر سلول B است) و همچنین برای CD34 و CD20 مثبت باشد، تشخیص داده می‌شود که آن سلول‌ها نابالغ و غیر طبیعی هستند، سپس فرد مبتلا به لوسمی سلول B نابالغ شناخته شده به عنوان لوسمی لنفوبلاستیک B است.
• جالب است بدانید، برخی از آنتی ژن‌های دیگر موجود ممکن است نشان دهنده یک زیر گروه ژنتیکی خاص از لوسمی لنفوبلاستیک B باشند که همچنین ممکن است پیش آگهی خاصی داشته باشند.
• مهم تر از آن، کلاس‌های جدیدتری از گزینه‌های درمانی مانند درمان CAR-T (CAR-T cell therapy)، درگیر کننده‌های سلولهای T دوگانه (bispecific T-cell engagers) و آنتی‌بادی‌های مونوکلونال (monoclonal antibodies) وجود دارند که به طور انتخابی مولکول‌هایی مانند CD19 یا CD20 را هدف قرار می‌دهند. این درمان‌های جدید ممکن است در مقایسه با شیمی درمانی معمولی عوارض جانبی کمتری داشته باشند (درمان‌های هدفمند جدیدتر معمولاً به شیمی درمانی سنتی اضافه می‌شوند).
پروفایل‌های غیر طبیعی ایمونوفنوتیپ معمولاً در موارد زیر وجود دارد:
• لوسمی میلوئیدی حاد (Acute myeloid leukemia)
• لوسمی لنفوبلاستیک حاد (Acute lymphoblastic leukemia یا ALL)
• لوسمی لنفوسیتی مزمن (Chronic lymphocytic leukemia یا CLL)
• لنفوم غیر هوچکین سلول B و T (B-cell and T-cell non-Hodgkin lymphomas)
• مولتیپل میلوما (Multiple myeloma)
موارد زیر نشانگرهایی را که اغلب در انواع خاصی از سلول‌ها بیان می‌شوند، خلاصه می‌کند:
| نشانگر | سلول |
| CD34، CD117، TdT | سلولهای پیش ساز نابالغ |
| CD19، CD20، CD22، CD79a، زنجیره‌‌های سبک ایمونوگلوبولین (کاپا یا لامبدا) | لنفوسیت‌‌های B |
| CD2، CD3، CD5، CD7 و CD4 یا CD8 | لنفوسیت‌‌های T |
| MPO (میلوپراکسیداز)، CD13، CD33 | سلولهای میلوئیدی (گرانولوسیت‌‌ها) |
| CD16، CD56 | سلولهای کشنده طبیعی (Natural killer یا NK) |
موارد زیر نشانگرهایی را که انواع خاصی از تمایز سلولی را پیشنهاد می‌کنند، خلاصه می‌کند:
| مارکر | سلول |
| CD41، CD42b، CD61 | تمایز مگاکاریوسیتی (Megakaryocytic differentiation)؛ پلاکتها |
| CD235a | تمایز سلولهای قرمز خون (اریتروئید) |
| CD11b، CD14، CD33، HLA-DR | تمایز مونوسیتی (Monocytic differentiation) |
| CD11c، CD25، CD103 | لوسمی سلول مویی (Hairy cell leukemia) |
آیا چیز دیگری هست که باید بدانیم؟
تجزیه و تحلیل زیر مجموعه لنفوسیت T بر اساس بیان CD3، CD4 و CD8 به طور جداگانه برای نظارت بر افراد مبتلا به HIV/AIDS انجام می‌شود.
آیا دلیلی برای انتخاب یک نوع نمونه (خون، مغز استخوان یا بافت) بر دیگری برای آزمایش وجود دارد؟
نوع نمونه ای که باید آزمایش شود به پزشک شما بستگی دارد و باید نماینده سرطان باشد. اگر سلولهای غیر طبیعی در جریان خون وجود داشته باشند، نمونه خون اغلب برای تعیین ایمونوفنوتایپینگ فلوسایتومتری استفاده می‌شود زیرا به راحتی به دست می‌آید و نسبت به سایر روش‌های جمع آوری کمتر تهاجمی است. با این حال، سلولهای لنفوم ممکن است راه خود را به جریان خون پیدا کنند یا نکنند و ممکن است به تکنیک‌های جمع آوری دیگری نیاز داشته باشند.
آیا می‌توان ایمونوفنوتایپینگ فلوسیتومتری را در یک آزمایشگاه محلی انجام داد؟
این امر به عوامل متعددی بستگی دارد. این تست در هر آزمایشگاهی ارائه نمی‌شود اما بسیاری از بیمارستان‌های بزرگتر و مراکز پزشکی دانشگاهی این آزمایش را انجام می‌دهند یا نمونه شما ممکن است به یک آزمایشگاه مرجع ارسال شود.
آیا می‌توان از نتایج آزمایش برای تعیین سیر پیشرفت سرطان استفاده کرد؟
تشخیص لوسمی یا لنفوم بر اساس معاینه بصری اسمیر خون و یا بیوپسی مغز استخوان و آسپیراسیون برای وجود انواع خاصی از سلول است. بسته به نتایج ایمونوفنوتایپ فلوسایتومتری، یک پزشک ممکن است تعیین کند که سرطان تا چه حد به دوره درمان پاسخ می‌دهد و روش درمانی تا چه حد ممکن است تهاجمی باشد. دوره درمان سرطان شما توسط پزشک و تیم او بر اساس ایمونوفنوتایپینگ فلوسایتومتری و سایر آزمایشاتی که ممکن است انجام شود، تعیین می‌شود.
آیا آنتی ژن‌های WBC یک فرد تغییر می‌کند؟
این امر به عوامل متعددی بستگی دارد. آنتی ژن‌های روی سلولهای سرطانی خون یا لنفوم خاص ممکن است در طول زمان ثابت بمانند. با این حال، قرار گرفتن تحت درمان با شیمی درمانی ممکن است سلولهای غیر طبیعی را از بین ببرد و اگر دوره درمان موفقیت آمیز باشد، گلبول‌های سفید طبیعی (WBCs) جایگزین سلولهای غیر طبیعی می‌شوند. به همین دلیل، نتایج ایمونوفنوتایپینگ با انعکاس جمعیت فعلی WBCs که در یک فرد در حال بهبودی وجود دارد، متفاوت خواهد بود. با این حال، گاهی اوقات سلولهای سرطانی با بیان نکردن آنتی ژنی که قبلاً آن را بیان کرده اند – که ممکن است توسط یک آنتی‌بادی مونوکلونال یا سایر درمان‌ها، مانند سلولهای CAR T مورد هدف قرار گرفته باشد – از درمان اجتناب کنند.
آیا روش دیگری برای ایمونوفنوتایپینگ استفاده می‌شود؟
در اصل، اسلایدهای شیشه‌ای (لام) با بخش‌های بافتی فیکس شده با آنتی‌بادی که مخصوص نوعی آنتی ژن بود – که معمولاً روی سلولهای غیر طبیعی خاص مرتبط با سرطان خون یا لنفوم خاص یافت می‌شد – تیمار می‌شد. این آنتی‌بادی‌ها اغلب با یک شاخص فلورسنت (fluorescent indicator) یا یک نشانگر شیمیایی مرتبط بودند که این سلولهای غیر طبیعی را هنگام مشاهده زیر میکروسکوپ قابل مشاهده می‌کردند. این روش که ایمونوهیستوشیمی (immunohistochemistry) نامیده می‌شود، هر روزه برای برخی از نشانگرهای لوسمی و لنفوم و سایر انواع سرطان استفاده می‌شود. این امر ممکن است به این دلیل باشد که نشانگرهای مورد نظر برای فلوسایتومتری و سلول‌ها یا بافت تازه (الزامی برای ایمونوفنوتایپینگ فلوسایتومتری) در دسترس نیستند.
Reference
- https://www.testing.com/tests/immunophenotyping-flow-cytometry/
مترجم: فاطمه فریادرس
ویراستار: پوریا غیائی